İLÇE ADININ HİKÂYESİ
1. Ergani bakır madeni ocakları dünyada bilinen en eski maden ocağıdır. Ergani'ye bağlı Hilar Çayönü'nde daha taş devrinde, dünyanın başka yerlerinden 2 bin yıl önce madenciliğe geçilmiştir. Tüm tarihî çağlarda da önemini hep korumuştur. (Max-Planck Insititute, Çayönü and the Beginnings of Metallurg.) Birçok araştırmacı, arg kelimesinin özellikle gümüş, geniş anlamda maden ve diğer metaller karşılığında kullanıldığı belirtikten sonra, bugünkü Ergani/Erxenî adına temel teşkil eden Arghini yer adının, maden yeri anlamına geldiğini belirtmektedirler. Ergani sınırları içinde, çok eski bir yerleşim yeri olan Kalhana (yeni ismi Yolköprü) köyü de bu savı doğrulamaktadır. Bilindiği gibi eski bakır atölyelerine kalhana denilmektedir. Bu nedenle; Ergani/ Erxenî adı, madenden değil, madenlerde çalışan işçi anlamına gelen "Ergane" sözcüğünden gelmiş olabilir.
2. Uygarlık önce Kuzey Mezopotamya'da gelişmiş, sonra güneye ve batıya yönelmiştir. Doğudan batıya doğru uygarlığın ilerleyişi sonucu; savaş ve üretim araçları, tanrı ve tanrıçalar, yani kültür ve yaşama dair her şey batıda, batı uygarlığıyla yeniden harmanlanıp biçimlendirildi, adlandırıldı. Tanrı ve tanrıçalar, hem yeni adlar aldı ve hem de bu tanrı ve tanrıçalara yeni görev ve sorumluluklar verildi. Eski Yunan mitolojisindeki tanrı ve tanrıçalarının birçoğu doğunun tanrı ve tanrıçalarının birer türevidir. "Ergane (İşçi ) Atena" ve "İşçilerin Tanrısı Hefaystos" da doğu orijinli olabilir! Ve yine Zağros ve Kuzey Mezopotamya halkları ateş ve ocağı hep kutsal bilmişlerdir. Bugün dahi ateşin kutsallığına inananlar vardır. Buna en güzel örnek Zerdüşt ' lerdir. Zerdüşt dininde "İyi" gücü temsil eden Hürmüz, Atena ve Hefaystos gibi, hep "Kötü" gücü kuvveti temsil eden Ehrimen 'e karşı savaşır. Ateş ve ocağın yanına Ehrimen denen "şeytan" uğrayamaz!
Ateşin ve madenin olduğu bir yerde "Ergane", yani işçilerin olması gerekir. İşçiler varsa, onların bir de tanrıça "Ergane (İşçi) Atena" ve "İşçilerin Tanrısı Hefaystos" gibi tanrı ve tanrıçaları olmalıdır. Sonrasında tanrı ve tanrıçalar yetmez. Demirci Kawa gibi kahramanlar da olmalıdır! Engels'in dediği gibi, çünkü demir çağı, "kahramanlar çağıdır".
Kısacası ateş, ocak, maden ve Ergane/ Erxenî /Ergani (İşçi) sözcükleri doğudan batıya gitmiş olabilir!
3. Veya tam tersi olmuştur. Unutmayalım: MÖ. 331-323 yılları arasında Makedonlar ; MÖ. 323-140 yılları arasında Selevkoslar (Selefkoslar); MÖ. 69-MS. 53 yılları arasında Romalılar ; MS. 395-639 yılları arasında Bizanslar Ergani'de hüküm sürmüştür. Bunlar geldiklerinde inanç ve yaşam biçimlerini de birlikte getirmişlerdir. Ve bunlar kaleler, burçlar, tapınaklar, okullar yaptıkları gibi birçok dağa, taşa, ırmağa, köye, kente isimler vermişlerdir. Bu nedenle, Ergani/ Erxenî /Ergane (İşçi) sözcüğü batıdan da gelmiş olabilir. (KAYNAK: Müslüm ÜZÜLMEZ'in Osmanlı belgelerinde Ergani yazısından)